Talent in Ontwikkeling

Leerlingen toerusten om naar eigen vermogen een betekenisvolle bijdrage te leveren aan de maatschappij, behoort tot de kerntaak van het onderwijs. Voor alle leerlingen is het nodig dat dit gebeurt op een manier die bij hen past. Uit de extra aandacht die er in het onderwijs is voor de thema’s “hoogbegaafdheid” en “excellentie” blijkt dat het niet vanzelfsprekend is dat onderwijsgevenden erop zijn toegerust om dit voor alle kinderen te realiseren. Te veel begaafde leerlingen worden daarom nog niet optimaal ondersteund om hun talenten te ontwikkelen.

Wat hebben begaafde leerlingen nodig om hun talenten wel optimaal tot recht te laten komen? Het is in ieder geval essentieel dat de leerling zich betrokken voelt bij zijn eigen ontwikkelingsproces en hier zelf verantwoordelijkheid voor leert nemen. Het is niet vanzelfsprekend dat ze dit kunnen wanneer hier niet doelgericht aandacht aan wordt besteed. Ze zullen dit moeten leren, zodat ze hun sterke behoefte aan autonomie adequaat invulling kunnen geven in een betekenisvolle relatie tot hun omgeving.

In gesprek met de leerling

Wanneer je begaafde leerlingen vraagt met welke talenten of kwaliteiten ze aan de slag willen om zichzelf verder te ontwikkelen, vinden ze het vaak lastig om deze te benoemen. Hier kunnen verschillende oorzaken voor zijn. Ze zijn bijvoorbeeld niet gewend om ervoor uit te komen waar ze goed in zijn en willen hierover niet opscheppen. Ook doen ze vaak te weinig relevante leerervaringen op waarmee ze kunnen ondervinden welke talenten en kwaliteiten van pas kunnen komen. Het is wat dat betreft opvallend dat ze vaak wel kunnen benoemen waar ze niet goed in zijn:  “ik heb faalangst”, “ik kan me niet concentreren”, “ik ben niet gemotiveerd voor huiswerk”, “ik doe niets waar ik het nut niet van inzie”, “ze zeggen dat ik lui ben”  en andere vergelijkbare uitspraken komen veelvuldig voor. Ze zijn ook heel vindingrijk om dit soort uitspraken zo neer te zetten dat het lijkt alsof de oorzaak in de omgeving ligt. Wat hier feitelijk aan de hand is, is dat ze eigenlijk onvoldoende grip hebben op hun eigen ontwikkeling. Ze hebben onvoldoende inzicht in wat zij zelf kunnen doen om effectief invloed uit te oefenen op de manier waarop hun ontwikkeling verloopt om zo hun eigen doelen te kunnen realiseren.

Het model ‘Talent in Ontwikkeling’ (Houkema & Kaput, 2011) biedt leerling en leraar ondersteuning bij het voeren van gesprekken over dit complexe proces en geeft inzicht in de samenhang van factoren die van invloed zijn om talenten zichtbaar te laten worden. Het doel is om samen met leerlingen te verkennen hoe zij succesvol kunnen zijn in het ontdekken en ontwikkelen van hun talenten en kwaliteiten. Daarnaast biedt het aanknopingspunten om bewust te worden van kansen in de omgeving die ze (beter) kunnen benutten.

Talentontwikkeling als uitdaging

Leerlingen krijgen meer grip op hun leerproces als ze inzien wat het effect is van hun eigen inbreng en wat het effect is van omgevingsinvloeden. Door het model ‘Talent in ontwikkeling’ in te zetten als gespreksleidraad worden factoren die van invloed zijn bespreekbaar gemaakt.  Van belang is  om dit  vooral vanuit een positieve insteek te doen. Dus  te kijken naar  de kwaliteiten van de leerling en de kansen in de omgeving.

De grootste uitdaging voor leraren is het realiseren van een goede relatie met de begaafde leerling, die zich vaak niet goed begrepen voelt. Zorgvuldig communiceren zonder vooraf te oordelen is hierbij erg belangrijk, evenals vertrouwen hebben in de mogelijkheden van de leerling. Ook is het belangrijk dat een leraar zelf een onderzoekende, open leerhouding laat zien. Leerlingen kunnen zo weer vertrouwen krijgen in het leerproces. Dit leidt bijvoorbeeld tot uitspraken als: “Dit is zo logisch dat ik het eigenlijk wel moet doen!” Het leert hen dus vooruit te kijken en uitdagingen te overwinnen die een optimale ontwikkeling dreigen te belemmeren. De nieuwsgierigheid om te leren wordt weer geprikkeld en de bereidheid om persoonlijke groei aan te gaan wordt versterkt.

Inzicht in de eigen mogelijkheden

Om leerlingen bewust te maken van hun talenten en kwaliteiten zijn de volgende vragen van belang:

• Welke persoonlijke kwaliteiten dragen bij aan een positieve ontwikkeling?
• Welke persoonlijke uitdagingen kunnen de ontwikkeling van talenten afremmen?

De persoonlijke kwaliteiten waar een kind over beschikt, dragen op een positieve manier bij aan zijn ontwikkelingsproces. Het is dan ook belangrijk dat leerlingen inzicht hebben in hun eigen (kern)kwaliteiten. Wanneer kinderen kun kwaliteiten doelbewust leren in te zetten, kunnen zij daar in veel (leer)situaties hun voordeel mee doen. Enkele van deze kwaliteiten zijn: ontwikkelingsgerichtheid, doorzettingsvermogen, concentratievermogen, afstemvermogen, communicatieve vaardigheden, motivatie, perfectionisme etc. Persoonlijke kwaliteiten kunnen ook ter compensatie ingezet worden bij het overwinnen van persoonlijke uitdagingen. In principe zijn de persoonlijke kwaliteiten altijd het eerste aangrijpingspunt in de begeleiding van leerlingen.

Op het persoonlijke vlak kunnen de uitdagingen voor een kind op verschillende terreinen liggen. Deze hebben een belemmerende invloed op zijn ontwikkeling. Zo kan het zelfs zijn dat "te veel van het goede" van een onderliggende kernkwaliteit toch een valkuil wordt. Een voorbeeld van een dergelijke valkuil is perfectionisme, wanneer deze zover wordt doorgevoerd dat de leerling bang is om het doel dat hij/zij zichzelf heeft gesteld niet te kunnen bereiken en daardoor afhaakt.

Als kinderen weten op welke terreinen hun persoonlijke uitdagingen liggen, kunnen zij hier doelbewust zelf aan werken, indien nodig met extra begeleiding of ondersteuning vanuit de omgeving. Er zijn ook leerlingen die kenmerken van een leer- en/of gedragsprobleem laten zien. In de meeste gevallen is dit bij begaafde leerlingen lastig vast te stellen. Niet zelden worden begaafdheidskenmerken niet (h)erkend   en er bestaat dan een grote kans op misdiagnoses.

Bewust talenten (v)erkennen binnen een stimulerende leeromgeving

Wat de omgevingsinvloeden betreft staan de volgende vragen centraal:

• Wat is nodig om succesvol te zijn, zodat talenten zichtbaar worden in prestaties?
• Welke kansen kan de omgeving bieden om optimale talentontwikkeling te stimuleren?
• Op welke manier kan de omgeving een belemmerende invloed hebben op het ontwikkelingsproces?

Begaafdheid kan zichtbaar worden in uitzonderlijke prestaties. De potentie om snel te ontwikkelen, de motivatie om de benodigde inspanning te leveren bij het nastreven van (eigen) gestelde doelen en het creërend denkvermogen zijn hierbij bepalende persoonlijkheidsfactoren. Het is een continu proces van afstemmen tussen kind en omgeving om dit te kunnen realiseren. Een stimulerende (leer)omgeving is hierbij noodzakelijk.

Om kansen die zich voordoen in de omgeving te herkennen is het nodig om hier bewust voor open te staan, omdat ze anders niet worden opgemerkt. Kansen die bijdragen aan talentontwikkeling zijn te vinden in mensen die een leerling uit kunnen dagen met adequate begeleiding binnen een veilige omgeving  juist op momenten waarop het niet vanzelf gaat en er dus iets te leren valt. Rolmodellen kunnen als inspiratiebron dienen om te willen leren.

Het is van belang zo vroeg mogelijk zicht te krijgen op de capaciteiten, interesses en behoeften van leerlingen. Daarnaast is het noodzakelijk om in de (school)omgeving dusdanige randvoorwaarden te creëren dat de talenten van alle kinderen optimaal tot recht kunnen komen. Talenten kunnen zichtbaar worden wanneer ze doelgericht gestimuleerd worden. Uit onderzoek blijkt dat als gevolg van een egalitaire (school-)cultuur, die is gericht op gemiddelde prestaties, leerlingen ‘gedwongen onderpresteren’ (Mooy et al., 2005). Meestal zijn normen en meetbare prestaties leidend, terwijl de mate waarin talenten tot ontwikkeling komen eigenlijk richtinggevend moeten zijn. De ontwikkelingsbehoeften van leerlingen zijn dan het uitgangspunt.

Binnen een rijke leeromgeving worden kansen gecreëerd, zodat iedere leerling in staat wordt gesteld om persoonlijk te excelleren en de eigen grenzen voortdurend te verleggen. Meer informatie en praktische handreikingen hiervoor zijn te vinden op de website www.talentstimuleren.nl onder het thema ‘Stimulerend signaleren’.

Om te helpen bij het (h)erkennen van talenten kan gebruik gemaakt worden van hiertoe door SLO ontwikkelde placemats met uitleg en mindmaps over leervoorkeuren (op basis van Gardner’s Meervoudige Intelligentietheorie) en denkvoorkeuren (gebaseerd op Sternberg’s succesvolle intelligentietheorie). Deze zijn gratis te downloaden via de website www.talentstimuleren.nl. Via deze website zijn tevens suggesties te vinden van (spel)materialen die helpen bij het benoemen van de kwaliteiten, zoals het ‘Kinderkwaliteitenspel’ en ‘Spiegel jezelf spel’.